گازهای صنعتی

در صورت مخلوط شدن مواد سفیدکننده با آمونیاک، اوره و سایر محصولات شوینده، احتمال تولید گازهای سمی وجود دارد. این گازها حاوی مخلوطی از گاز کلر و تری‌کلرید نیتروژن هستند؛ بنابراین باید از چنین ترکیبی اجتناب کرد.

علائم فوری و شایع مسمومیت ناشی از این گاز عبارت‌اند از: احساس خفگی، درد سوزنده پشت جناغ سینه، سرفه، تحریک چشم‌ها و مخاط دهان و زیادشدن بزاق و ریزش اشک از چشم‌ها سردرد شدید که ممکن است تهوع و استفراغ نیز به دنبال داشته باشد. بیماری به‌صورت حاد ظاهر می‌شود و بیمار دچار سیانوز می‌گردد. تماس با غلظت‌های بسیار زیاد این گاز موجب تخریب ریه و حتی مرگ می‌شود.

در صورت نشت داشتن این گاز نسبت به بستن شیر گاز اقدام نماید.
درصورتی‌که سیلندر مورد حریق قرار گرفت (باید در نظر داشته باشیم که این گاز تقریباً غیرقابل اشتعال و انفجار است) باید به‌وسیله پودرهای آتش‌نشانی حریق مهار گردد و بلافاصله جلوی نشت گرفته شود.

برای همه کسانی که با گاز کلر و مشتقات آن سر و کار دارند سوال می شود که آیا گاز کلر می تواند منفجر شود؟ بوی شدید ممکن است یک هشدار کافی برای افراد باشد. به نظر می رسد گاز کلر به رنگ زرد و سبز متمایل است. کلر به خودی خود قابل اشتعال نیست، اما می تواند واکنش انفجاری ایجاد کند و یا با سایر مواد شیمیایی مانند: آمونیاک ترکیبات منفجره ای ایجاد کند.

حال بریم سراغ سوالی که خیلی ها از ما پرسیدند. چه عواملی باعث انفجار کلر می شود؟ انفجار کلر خیلی وسیع مانند: گاز هیدروژن نیست. انفجار کلر بر اثر فشار وارد شده بر آن می باشد. این انفجار کوچک از فشار گاز کلر تولید شده شیمیایی یا سایر گازهای حاوی کلر مانند: کلرید هیدروژن برای انفجار استفاده می کنند. این واکنش باعث افزایش فشار و در نهایت انفجار می شود.

از گاز کلر در صنایع باتری‌سازی، آرایشی و بهداشتی، نساجی و برودتی نیز استفاده می‌شود. علاوه بر اینکه کلر در ساخت آبژاول (هیپوکلریت سدیم) که یکی از اجزای اصلی فرآورده‌های سفیدکننده‌ی خانگی است مصرف دارد، جهت ضدعفونی آب آشامیدنی، تصفیه‌ی آب استخرهای شنا و فاضلاب‌ها نیز از آن استفاده می‌شود.

یکی دیگر از موارد مصرف گاز کلر به دلیل ماهیت سمی آن، در مقاصد نظامی و به‌عنوان سلاح شیمیایی است. اولین بار در جریان جنگ جهانی اول در تاریخ 22 آوریل 1915 آلمانی‌ها از این گاز علیه نیروهای انگلیسی استفاده نمودند. این حمله منجر به کشته شدن 5000 نفر و مصدوم شدن 15000 نفر از نیروهای متحدین گردید. از آن تاریخ گاز کلر به‌عنوان یک سلاح شیمیایی از دسته عوامل خفه‌کننده (Chocking Agents) طبقه‌بندی شد.

امروزه مسمومیت با گاز کلر بیشتر به‌صورت مسمومیت‌های تصادفی و صنعتی مشاهده می‌شود. نشت گاز کلر از لوله‌ها و مخازن‌ حاوی این ماده یکی از علل بروز مسمومیت‌های تصادفی و شغلی در صنایع می‌باشد. یکی دیگر از علل بروز مسمومیت با این گاز در محیط‌های غیر صنعتی مانند منازل، مخلوط کردن ترکیبات اسیدی (لوله‌بازکن و جرم‌گیر) با فرآورده‌های سفیدکننده‌ی خانگی که حاوی هیپوکلریت می‌باشند، به‌ویژه در محیط‌های دربسته و فاقد تهویه‌ی مناسب می‌باشد. افزودن اسید به محلول حاوی هیپوکلریت موجب متصاعد شدن گاز کلر می‌گردد. افزودن آمونیاک به این نوع فرآورده‌ها ممکن است سبب ایجاد گونه‌های فعال کلر مانند کلرآمین شود.

علائم و نشانه‌های مسمومیت با گاز کلر بسته به غلظت و زمان تماس با آن به اشکال مختلف ظاهر می‌شود. در غلظت‌های زیر ppm1، علائم و نشانه‌ها به‌صورت خفیف و جزئی می‌باشند. در غلظت‌های ppm5-1 تحریک خفیف غشاهای مخاطی به وجود می‌آید. غلظت‌های ppm15-5 ممکن است منجر به تحریک متوسط راه‌های هوایی فوقانی گردد. غلظت‌های بیشتر از ppm30 ممکن است سبب ایجاد تنگی نفس، تهوع، درد قفسه‌ی سینه و سرفه به‌صورت فوری گردد. نتایج بررسی‌ها نشان داده‌اند مواجهه با گاز کلر با غلظت‌های ppm51-34 به مدت یک ساعت ممکن است کشنده باشد. استنشاق غلظت ppm1000 از گاز کلر به مدت چند دقیقه ممکن است مرگ‌آور باشد.

گاز کلر در غلظت‌های بالا (مانند آنچه در حوادث صنعتی اتفاق می‌افتد) ممکن است سبب تخریب بافت‌های مخاطی راه‌های تنفسی گردد. این امر به علت تولید گونه‌های فعال اکسیژن موسوم به «اکسیژن نوزاد» در اثر واکنش کلر با آب موجود در بافت‌ها می‌باشد. اسیدکلریدریک تولیدشده در اثر واکنش کلر با آب نیز به‌صورت ثانویه ممکن است سبب بروز آسیب بافتی گردد.

در تماس با غلظت‌های پایین کلر (مانند آزاد شدن گاز کلر در اثر اضافه کردن اسید به فرآورده‌های پاک‌کننده‌ی خانگی) سوزش در راه‌های تنفسی ایجاد می‌شود.

علائم بالینی در مسمومیت حاد ناشی از تماس با گاز کلر ممکن است به‌صورت علائم و نشانه‌های چشمی (مانند احساس سوزش در چشم‌ها، اشک ریزش، فتوفوبی و ورم ملتحمه)، تظاهرات ریوی (مانند سوزش گلو، بینی و مخاط دستگاه تنفسی فوقانی، آب‌ریزش از بینی، سرفه، تنگی نفس، تاکی پنه، برونکواسپاسم، لارنگواسپاسم، پنومونی، آسیب حاد ریوی، برونشیت، برونشیولیت حاد، هیپوکسی، خفگی و ایست تنفسی)، تظاهرات قلبی (تپش قلب، تاکی کاردی، کاهش اولیه و سپس افزایش فشارخون، دیس ریتمی و کلاپس قلب و عروق)، تظاهرات عصبی (سردرد، گیجی، بی‌قراری و سنکوپ)، علائم گوارشی (تهوع، استفراغ، سیلان بزاق و دردهای شکمی)، تظاهرات پوستی (سوزش، درد، اریتم، درماتیت و سوختگی شیمیایی) و اختلالات اسید- باز (اسیدوز متابولیک ثانویه به هیپوکسمی) باشند. این علائم ممکن است به‌صورت فوری و یا به‌صورت تأخیری (تا چند ساعت بعد از تماس با کلر و بسته به غلظت و زمان تماس) ظاهر شوند.

در اثر مواجهه‌ی حاد با کلر آزادشده در اثر اختلاط عوامل اسیدی با فرآورده‌های سفیدکننده‌ی خانگی محتوی هیپوکلریت، علائم و نشانه‌های بالینی اغلب به‌صورت سرفه، اشک ریزش، کونژکتیویت، احساس سوزش در قفسه‌ی سینه، پنومونی و تاکی کاردی ظاهر می‌شود. در تعداد کمی از بیماران تهوع، تعریق و سردرد بروز می‌نماید. آسیب حاد ریه در موارد شدید نیز گزارش‌شده است.
تشخیص مسمومیت بر پایه‌ی تاریخچه، اخذ شرح‌حال بیمار و علائم و نشانه‌های بالینی استوار است.

آزمون‌های آزمایشگاهی اختصاصی مانند اندازه‌گیری غلظت خونی کلر به علت تبدیل آن به اسیدکلریدریک در بافت ریه، فاقد ارزش بالینی می‌باشد. سایر آزمون‌های عمومی مانند شمارش کامل سلول‌های خونی (CBC)، بررسی الکترولیت‌های سرم، آنالیز کامل ادرار، پالس اکسی‌متری، اندازه‌گیری گازهای خون شریانی، رادیوگرافی قفسه‌ی سینه و آزمون‌های بررسی عملکرد ریه در صورت پایداری علائم و نشانه‌های مسمومیت توصیه می‌شوند.

نام اختصاری گاز: کلر، Cl، Chlorine
UN1017
CAS number: 7782-50-5

منبع: گاز کلر